12 февраля 1839 года... Неделя Православия... Город Полоцк... Софийский кафедральный собор... Божественная Литургия... Воссоединение... Эти конкретные указания на дату, время и место будут всегда в памяти православных, униатов и католиков чем-то необычным, оригинальным, отрезвляющим христианское сознание.
На рубеже XIX-XX вв. национальная и конфессиональная политика царского самодержавия была направлена на укрепление российского влияния и позиций Православной церкви на окраинах империи. Это вело к тому, что интересы национальных меньшинств всячески ограничивались в первую очередь в сфере культуры и образования. На территории Гродненской губернии, как и во всей империи, не допускалось использование какого-либо национального языка, кроме русского. В западных губерниях, согласно циркуляра М.
Целью преподавания Закона Божия в дореволюционной Беларуси было как религиозное, так и нравственное воспитание («воспитание религиозного чувства»). Но современники считали, что «система обучения Закона Божия в наших школах не может удовлетворить даже неприхотливому религиозному чувству». Общую картину системы преподавания Закона Божия в гимназиях и реальных училищах можно представить, проанализировав статью Л.
Конфессиональная ситуация в Беларуси во второй половине XIX - начале XX вв., как и ранее, была достаточно напряжённой. Между православным и католическим духовенством шла постоянная борьба за влияние на религиозную и общественную жизнь. Обе стороны, помимо стремления увеличить свою паству, преследовали и политические цели. Православная церковь активно выступала за общерусское единство и содействовала проведению в западных губерниях Российской империи политики деполонизации.
Анонимный автор в своей брошюре, посвящённой столетнему юбилею с момента падения польского государства, высказывает доминирующее в то время среди польских исследователей убеждение, что католичество является «той наивысшей силой моральной, которая на земле существует, единственным оплотом свободы и достоинства людского духа» [7, s. 5]. Политическое банкротство, дезорганизация и крах всех надежд шляхты на возрождение былой польской государственности - вот, каковы, по мнению автора, «результаты усилий наших на протяжении сотни лет» [7, s. 12].
На основе архивных материалов и исследований и на примере Пинского уезда определены причины возрождения православных братств во второй половине ХІХ века, возможности вступления в них и их материальное обеспечение, проведен анализ условий деятельности, особенности братских организаций. Сформулированы основные тенденции функционирования пинских братств.
Период XIX - начала XX в. явился временем сложных, противоречивых явлений в политической, экономической и духовной жизни белорусских земель. Следствием политических, идеологических перипетий данной исторической эпохи стали и изменения в конфессиональной ситуации. В остром противоборстве различных религиозных систем формировалась духовная реальность нашего края. Разделы Речи Посполитой, подавление восстания 1830 - 1831 гг. стали своеобразными ступенями в деле распространения и насаждения на Беларуси русского православия. Отмена Брестской церковной унии, реакция после восстания 1863 г.
Более 9/10 повстанцев 1863-1864 гг. составляли католики. Из рапорта Могилёвской следственной комиссии А. П. Беклемишеву следует: «Главными же двигателями восстания по числу лиц, бывших в мятежных партиях, оказываются помещики, служившие в гражданской службе чиновники и воспитанники разных учебных заведений, вообще лица дворянского происхождения, римско-католического вероисповедания, из которых многие не принадлежали к числу постоянных жителей Могилевской губ [ернии], а прибыли из разных западных губерний, преимущественно Минской, Виленской и Витебской» [1, с. 485].
1830-я гг. - адзін з найбольш значных этапаў нацыянальна-вызваленчага руху на землях Беларусі ў ХІХ ст. Акрамя паўстання 1830-1831 г., яго складаемымі часткамі былі так званая экспедыцыя Ю. Заліўскага і тайныя, канспіратыўныя арганізацыі, сярод якіх вылучаецца таварыства, утворанае Ш. Канарскім. Духавенства, у першую чаргу каталіцкае, у рознай ступені і ў розных формах прымала актыўны ўдзел у гэтым руху.
Важнае месца ў даследаванні беларускага горада займае вывучэнне такой складанай дэфініцыі як гарадская культура. Тэрмін «гарадская культура» з'яўляецца даволі агульнай катэгорыяй: гэта арганізаваная сукупнасць фізічных, сімвалічных аб'ектаў, каштоўнасных фармаванняў, якія ўключаюць не толькі матэрыяльныя аб'екты (артэфакты), але і такія элементы культуры як нормы і этыка дадзенай гарадской абшчыны, сацыяльная псіхалогія гарадской грамады, менталітэт гараджан, развіццё адукацыі і навукі і г.д.
Эпоха Контррэфармацыі прынесла пашырэнне ўплыву Каталіцкай Царквы ва ўсім свеце. Менавіта ў другой палове XVI - XVII стст. каталіцызм пачынае адпавядаць сваёй назве «сусветны» і ахоплівае ўсе кантыненты. Каардынацыя місіянерскай дзейнасці знаходзілася ў руках Кангрэгацыі Прапаганды Веры, створанай булай папы Рыгора XV у 1622 г.
Берасцейскі царкоўны сабор 1596 г. паклаў пачатак існавання на землях Вялікага княства Літоўскага новага веравызнання - уніяцтва. Першыя іерархі уніяцкай царквы кіеўскія мітрапаліты Міхаіл Рагоза (1596-1599 гг.) і Іпацій Пацей (1599-1613 гг.) паспелі распрацаваць агульныя прынцыпы існавання новай веры і падыходы да яе распаўсюджвання. Асноўная праца па умацаванню уніі была выканана трэцім мітрапалітам Іосіфам Руцкім (1613-1637 гг.).
Думка пра ажыццяўленне царкоўнай уніі праваслаўных жыхароў Вялікага княства Літоўскага з Каталіцкаю царквою даўно прываблівала рымскіх пап і мала-памалу стала ўвасабляцца ў жыццё. Езуіты прапагандавалі ў ВКЛ ідэю уніі сваімі пропаведзямі, дыспутамі з праваслаўнымі, сваімі школамі і асабліва праз свае творы. Такім чынам, яны змаглі дастаткова азнаёміць просты праваслаўны люд з ідэяй уніі. Падрыхтоўцы уніі ў значнай ступені спрыяла тагачаснае становішча Праваслаўнай царквы, далёка не заўсёды адпавядаючае кананічнаму статусу.
Полацкае ваяводства ў першай палове XVI cт. было своеасаблівым рэгіёнам ВКЛ. Тут захоўваліся многія элементы аўтаномнага жыцця, якія замацоўваліся ў праве і пацвярджаліся манархамі [10, c. 85-92]. Мясцовая палітычная эліта, калі не ўлічваць намеснікаў ці, пазней, ваяводаў, мела мясцовае паходжанне і складалася ў падаўляючай большасці з праваслаўных. Попіс войска ВКЛ 1528 г. сведчыць, што полацкія баяры і князі за невялікім выключэннем належалі да праваслаўных.
Свята-Троіцкае Віленскае Праваслаўнае брацтва з'явілася ў 1584 г. пры Свята-Троіцкім манастыры [14, с. 548]. Падчас яго ўтварэння ў Вільні існавала пяць праваслаўных брацтваў, але ўсе яны адносіліся да так званых «мядовых», ці «філантрапічных» [4, с. 62]. У сувязі з гэтым у гістарычных даследваннях часам блытаюць Троіцкае брацтва з адным з гэтых пяці папярэдніх, але яно было зусім новым стварэннем [3, с. 8; 9, с. 8-9]. У XVI ст. на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага шырока распаўсюдзіўся пратэстантызм і посттрыденскае каталіцтва.
З часоў свайго заснавання Вялікае княства Літоўскае існавала ва ўмовах выбару паміж некалькімі культурна-рэлігійнымі мадэлямі развіцця грамадства. У XIII ст. маладая балта-славянская дзяржава развіваецца ў культурным і гістарычным арэале хрысціянства. Сама дзяржаўнасць ВКЛ, нягледзячы на моцны ўплыў дахрысціянскіх традыцый, не мела паганскага характару. Гэта стварала далейшыя ўмовы складвання агульнай духоўнай асновы развіцця як мінімум двух этнасаў у адзіным грамадстве.
Адным з самых цмяных і заблытаных перыядаў айчыннай гісторыі застаецца другая палова ХV - пачатак ХVІ ст. Ранейшыя стэрэатыпы і замоўчванні не дазваляюць разабрацца ў логіцы падзей і культурных з'яў на беларускіх землях у той час. Аднак, калі адкрыта прызнаць і паказаць, што ідэі Фларэнцкай царкоўнай уніі ў Вялікім Княстве Літоўскім адыгрывалі значную ролю ў культурна-рэлігійным і палітычным жыцці, то можна вырашыць адразу некалькі загадкавых пытанняў нашай гісторыі. Тым больш, што гістарыяграфія дадзенай тэматыкі мае даўнюю традыцыю.
Гісторыя праваслаўнай царквы ВКЛ у канцы XV - пачатку XVI ст. прыцягвае даследчыкаў тым, што ў гэты перыяд адбываюцца важныя змены ў яе ўнутраным жыцці, адносінах з уладамі. Праваслаў'е Вялікага княства Літоўскага таксама сутыкаецца з праблемай выбара у час шматлікіх войнаў ВКЛ з Маскоўскай дзяржавай. У дачыненнях праваслаўнай царквы з каталіцкай мы не назіраем спробаў апошняй весці экспансію. Наступае перыяд адноснай раўнавагі ў міжканфесійных адносінах у ВКЛ.
Литовская православная митрополия, учрежденная при великом князе Гедимине (в период с 1315 по 1319 г., когда на византийском престоле находился император Иоанн Гликис), впоследствии стала одной из трех митрополий на восточнославянских землях наряду с Киевской и Галицкой. Как раз в это время киевский митрополит Петр перенес кафедру из Киева в Москву, что, очевидно, расходилось с интересами правителей ВКЛ. В этой ситуации Гедимин и решил добиваться образования отдельной литовской митрополичьей кафедры для своих земель.
Храналагічныя межы перыяду вялікай перамены беларускага жыцця акрэсліваюцца дастаткова ўмоўна (як амаль кожны храналагічны рубеж у перыядызацыі гісторыі). Аднак дзве падзеі, якімі прапануем іх абазначыць, належаць да найбольш заўважальных сярод плыні гістарычнага часу. Яны трывала зафіксаваліся не толькі ў памяці іх сучаснікаў, але і наступных пакаленняў: 1) 1240 г. - захоп і знішчэнне Кіева мангола-татарамі; 2) 1385 г. - Крэўская унія Вялікага Княства Літоўскага з Польскім каралеўствам.