ПРАБЛЕМА ХРЫСЦІЯНІЗАЦЫІ БЕЛАЙ РУСІ ПАВОДЛЕ СТАРАЖЫТНЫХ ЛЕТАПІСАЎ

Хрысціянства ўзнікла ў І ст. н.э. па ўсёй тэрыторыі Рымскай імперыі. Аднак яе распад у 395 г. прывёў да распаду і хрысціянскай царквы на рымска-каталіцкую і грэка-праваслаўную. У 1054 г. адбыўся канчатковы разрыў паміж усходняй і заходняй царквой. Пануючымі сталі два веравызнанні - праваслаўе і каталіцызм.

У 988 г. кіеўскі князь Уладзімір, пасля шматлікіх ваганняў, усё ж прыняў хрысціянства. Неадкладна былі накіраваны ягоныя пасаднікі ва ўсе княствы, падуладныя Кіеву. Услед за імі ў Тураўскія, Полацкія, Наўгародскія землі з мэтай прапаганды хрысціянства выехалі місіянеры, у тым ліку грэчаскія і балгарскія. На тэрыторыі многіх княстваў пачалі стварацца царкоўныя акругі - епархіі на чале з епіскапам. Паводле «Аповесці мінулых гадоў» у Полацку яна ўзнікла ў 992 г., Тураве - 1005, Смаленску - 1137 г. Людзі пад уздзеяннем мяча і агня або княскай міласці прымалі святое хрышчэнне. У Тураве, напрыклад, да нашага часу захаваліся каменныя крыжы, якія быццам бы прыплылі па вадзе, спыніліся насупраць горада і вада ў рацэ стала чырвонай ад крыві. Гэта, відаць, намёк на гвалтоўнае ўвядзенне хрысціянства ў асобных месцах. Працэс хрысціянізацыі быў вельмі няпросты, ён расцягнуўся на стагоддзі, бо зламаць спрадвечную веру паганцаў у сваіх багоў было вельмі складана. Пад 1105 годам «Аповесць мінулых гадоў» паведамляе, што мітрапаліт паставіў епіскапам у Полацку Міну 13 снежня. З гэтага часу, па меркаванні царкоўных гісторыкаў, і пачаўся працэс хрысціянізацыі беларускіх зямель, якому давялося прайсці супярэчлівы і крывавы, доўгі і суровы шлях станаўлення. Першай хрысціянкай у Полацкай Русі стала, хутчэй за ўсё, Рагнеда, жонка Уладзіміра, пасля высылкі ў Ізяслаўль, дзе пабудавала першы манастыр, храм, і прапаведавала там хрысціянскае вучэнне.

У палітычнай і духоўнай галінах палітыкі дзяржавы прыняцце хрысціянства было справай прагрэсіўнай: наладжваліся сувязі з еўрапейскімі хрысціянскімі краінамі, развівалася пісьменства, з'явіліся першыя пераклады царкоўных кніг з грэчаскай і балгарскай моў. На Русі пачаў развівацца адзін з самых старажытных літаратурных жанраў - летапісанне.

Такой значнай палітычнай і духоўнай падзеі, як прыняцце хрысціянства на Белай Русі, надаюць шмат увагі беларуска-літоўскія летапісы. Падмурак для будучага Вялікага княства Літоўскага заклаў каля 1238 г. князь Міндоўг, у выніку аб'яднання ім у ХІІІ ст. вакол стольнага горада Навагародка суседніх земляў. Маладой Літоўскай дзяржаве прыйшлося супрацьстаяць магутнаму Лівонскаму і Тэўтонскаму ордэну. Папа рымскі блаславіў гэтыя ордэны на аб'яднанне, каб з іх дапамогай ахрысціць паганскую Літву. Гэта была сур'ёзная небяспека, таму разумны і хітры Міндоўг, каб адвесці яе ад Літвы, прыняў у 1252 г. у Навагародку святое хрышчэнне. Сам папа прыслаў яму каралеўскую карону як хрысціянскаму гаспадару. Але на самой справе Міндоўг захаваў сваю паганскую веру: «Ён заўсёды ахвяры складаў патаемна багам сваім… і целы мёртвых спальваў, і паганства сваё яўна вызнаваў» [1, с. 81]. Сваёй жорсткай палітыкай нямецкія рыцары ў 1260 г. прывялі Літву да паўстання, якое ўзначаліў Міндоўг. Ён нанёс сакрушальнае паражэнне рыцарскаму ордэну і тут жа адкрыта адрокся ад хрысціянства. У рускіх летапісах князі-паганцы заканамерна гінулі, а князі-хрысціяне паміралі сваёй смерцю. Такой пазіцыі, відаць, прытрымліваўся і аўтар «Хронікі Быхаўца». Міндоўг і два яго сыны былі забітыя князем Даўмонтам. Нешта падобнае на дахрысціянскае і пасляхрысціянскае жыццё Уладзіміра Хрысціцеля назіралася і за сынам Міндоўга Войшалкам. Летапісец так характарызаваў гэтага князя: «Войшалк кожны дзень забіваў па тры і па чатыры чалавекі, у які дзень не забіваў нікога, дык бываў маркотны і неспакойны, а калі заб'е каго, дык развесяліцца» [3, с. 109], «І ў Ляхах шмат кравапраліцця чыніў, і зямлю Ляшскую спустошыў, і гарады ляшскія» [1, с. 84]. Усвядоміўшы і, відаць, асэнсаваўшы свае грахі, ахрысціўся ў рускую веру, прыняў пострыг у манастыры пры царкве святога Данііла. Але пасля забойства бацькі скінуў рызы і па паганскаму звычаю адпомсціў усім ворагам Міндоўга. Праз тры гады ён вяртаецца ў манастыр, замольвае грахі і займаецца распаўсюджваннем хрысцінства. Па сутнасці гэта адзін з першых манахаў-падзвіжнікаў на Белай Русі. Але былыя праграшэнні недаравальныя. Таму і быў забіты князем Львом Уладзімірскім.

Новым гаспадаром ВКЛ становіцца ягоны сын Швінтарог. Гэта закаранелы паганскі князь. Менавіта ён загадаў сыну Скірмунту спаліць яго пасля смерці, а на тым месцы каб «было жэглішча ўчынена» і на ім спальвалі ўсіх князёў літоўскіх і баяраў, калі памруць. Каля кожнага цела клаліся рысіныя або мядзвежыя кіпці, бо хоць і былі паганцамі, але верылі, што на судным дні Бог сядзе на высокай гары і будзе судзіць жывых і мёрвых. А на тую гару «цяжка будзе ўзыйсці без тых кіпцяў». Скірмунт выканаў волю бацькі, і там, дзе «рака Вільня ў Вяллю ўпадае, ён учыніў жэглішча і там цела бацькі свайго спаліў, і каня ягонага, на якім той ездзіў, і шаты ягоныя, што насіў, і мілосніка ягонага, да якога той меў ласку, і сокала, і харта ягонага спаліў» [1, с. 85]. І празвалі тое месца Швінтарог, паводле імя вялікага князя.

Перад чытачом праходзіць цэлы шэраг літоўскіх князёў-паганцаў, якія заканчваюць род Кітаўрасаў: Трабус, Гілігін, Раман, Нарымонт, Тройдзен, Рымант. І толькі Рыманту спадабалася хрысціянская вера і «ахрысціўшыся, ён зразумеў, што гэты свет нічога не значыць, і, пакінуўшы свет, пастрыгся ў чарняцы, і далі яму імя Лаўраш» [1, с. 87]. У Навагародскім павеце каля ракі Нёман Рымант збудаваў манастыр, які атрымаў назву Лаўрашаў. Але дух паганства не пакідаў яго. Пасля забойства бацькі (Тройдзена) ён, як і ў свой час Войшалк, здымае рызы і помсціць забойцам. Перад тым, як вярнуцца ў манастыр, Рымант раіць абраць на гаспадарства Літоўскае Віценя, маршалка Тройдзена, што і было ўчынена.

Пачаўся новы радавод літоўскіх князёў з пакалення Калюмнаў. Пра адносіны Віценя да хрысціянства аўтары беларускіх летапісаў не ўпамінаюць. Аднак у іншых крыніцах гаворыцца пра тое, што Віцень і ягоны сын Гедымін былі паганцамі. Калі Гедымін, будучы вялікім князем, аднойчы на паляванні забіўшы тура, заначаваў не дзе-небудзь, а на жэглішчы швінтарога, дзе спальвалі літоўскіх князёў. Сон пра жалезнага воўка яму растлумачвае варажбіт - паганскі поп Ладзейка.

Але, да гонару Гедыміна, ён з павагай адносіўся да праваслаўя. Дзве апошнія яго жонкі былі праваслаўнымі, з сямі сыноў чацвёра таксама прынялі праваслаўную веру.

Сын Гедыміна Кейстут, прыхільнік паганскага веравызнання, заваяваў Вільню і ўсю ўладу аддаў свайму брату Альгерду. Альгерд, заўзяты паганец, быў князем разумным, храбрым, але вельмі хітрым і скрытным. У маладосці ён шмат часу правёў у Віцебску і Полацку; сярод беларускага асяроддзя быў выхаваны ў нацыянальным духу, гаварыў па-беларуску і стаў прыхільнікам праваслаўя. Перад жаніцьбай на княжне Марыі Віцебскай ён прымае хрост і праваслаўнае імя Аляксандр. Будучы Вялікім князем Літоўскім, Альгерд дазваляе святару Нестару, якога Марыя прывязла ў Вільню з Віцебска, прапаведаваць хрысціянства, будаваць цэрквы. Дзеці яго таксама былі праваслаўнымі. Пры Альгердзе беларуская мова стала дзяржаўнай; на ёй пісаліся законы і нават заключаліся дагаворы з іншымі краінамі, як, напрыклад, з Польшчаю. Але нягледзячы на сваю прыхільнасць да праваслаўя, ён трымаў у тайне сваё хрышчэнне, выконваў усе паганскія абрады і звычаі, патрабаваў таго ж ад сваіх прыдворных. Альгерд абапіраецца на моцную ў той час партыю літоўцаў-паганцаў, прыслухоўваецца да парадаў іх лідэра - галоўнага літоўскага жраца Крыве-Крывейты, які меў вялікі ўплыў на народ і мог настроіць яго супраць князя. Менавіта пры Альгердзе прынялі пакутніцкую смерць тры яго знатныя прыдворныя Нежыла, Кумец і Круглец, ахрышчаных Нестарам пад імем Антоній, Іаан і Еўстафій. Альгерд даў згоду на іх пакаранне праз павешанне, пасля доўгіх катаванняў. На крыві гэтых святых пакутнікаў і ўсталёўвалася праваслаўная царква ў Літве, дзе яшчэ не было веры рымскай, а толькі грэчаская. Першым, у сувязі з жаніцьбай на хрысціянцы, прыняў рымскую веру віленскі ваявода Пётр Гаштольд. Ён «прывез з Ляхаў 14 мніхаў-францішканцаў і з дазволу Вялікага князя Альгерда залажыў кляштар Маткі Божае ў Вільні, на сваім дварышчы, дзе цяпер двор віленскага біскупа» [1, с. 96]. Але віленскія хрысціяне паўсталі супраць распаўсюджання рымскай веры манахамі-францішканцамі, забілі іх і спалілі кляштар Пятра. Раззлаваны Альгерд загадаў пакараць смерцю 500 віленцаў. Як бачым, увядзенне абодвух рэлігійных накірункаў засноўвалася на шматлікіх ахвярах, крывавай разні і страшных пакутах насельніцтва. У многім тут віна вялікага князя. Тым не менш, на прыканцы жыцця Альгерд, пасля другой жаніцьбы на Улляне Цвярской, стаў сапраўдным хрысціянінам, пабудаваў у Вільні царкву Прасвятой Багародзіцы, падараваў хрысціянам зямлю, дзе былі пакараны віленскія пакутнікі, пабудаваў на тым месцы Св. Троіцкі віленскі манастыр, а сам прыняў пострыг і ўзяў праваслаўнае імя Аляксей. Каталіцкая вера на той час не змагла выцесніць праваслаўную, бо «яна, да таго ж, мела дрэнных прадстаўнікоў у асобе рыцараў тэўтонскага і лівонскага ордэнаў, якія былі ненавісныя ў Літве за іх жорсткасць. Палова жыхароў Вільні да часу ўступлення на прастол Ягайлы была праваслаўная» [3, с. 112].

Сын Альгерда Ягайла, у хрышчэнні Якаў, быў хітрым і каварным, славалюбівым і беспрынцыповым. Калі паўстала пытанне аб ягоным шлюбе з польскай каралеўнай Ядзвігай, ён лёгка пагадзіўся прамяняць праваслаўе на каталіцтва, узяць імя Уладзіслаў і даць абяцанне акаталічыць усю Літву. У лютым 1387 г. Ягайла склікаў сойм, які прыняў пастанову, дзе гаварылася аб далучэнні ўсіх ліцвінаў да святой рымскай царквы, а калі спатрэбіцца, дык прымусова. Але хітры Ягайла, як высветлілася, і не думаў прымушаць праваслаўных мяняць сваю веру. Гэта датычылася толькі паганцаў. І калі тыя заявілі, што не здрадзяць сваім продкам, Ягайла загадаў заліць вадой свяшчэнны агонь Зніч, які знаходзіўся ў паганскім храме ў даліне Швінтарога. І калі паганцы ўбачылі бяссілле сваіх багоў супрацьстаяць насіллю, далі згоду на хрышчэнне. Кожны, хто прымаў хрост, атрымліваў суконную кашулю і нагавіцы. Такі падарунак вельмі заахвоціў паганцаў, і 30000 чалавек, як піша ў сваёй хроніцы М.Стрыйкоўскі, было ахрышчана літаральна за некалькі месяцаў. Цікава, што браты Ягайлы і ягоныя родзічы ад праваслаўя не адракліся [3, с. 113], хоць гэта і спрэчнае пытанне. Іншыя крыніцы сведчаць аб тым, што Ягайла перайшоў у лацінства разам са сваім братам і дваюрадным братам Вітаўтам [2, с. 321]. Магчыма, Вітаўт заставаўся каталіком, спадзеючыся на каралеўскую карону ад папы рымскага або германскага імператара. Апошні і выслаў карону, але польская шляхта не прапусціла яе, баючыся незалежнасці Літвы.

Пасля шлюбу з Ядзвігай, Ягайла стаў каралём польскім. Ва ўпартай барацьбе за віленскі пасад з братам Ягайлы Скіргайлай перамогу атрымаў Вітаўт і сеў на Вялікім княжанні Літоўскім. Хоць ён і быў каталіком, але верацярпіма адносіўся да праваслаўных. Жамойць, будучы ў закладзе ў немцаў, не вытрымала іх здзекаў і запрасіла на гаспадарства Вітаўта і той прыняў іх да сябе. Ён загадаў ахрысціць усю Жамойць з паганскай веры ў хрысціянскую: «І ахрысціў ён усю зямлю Завельскую і касцёлаў шмат паставіў; таму і назвалі Вітаўта другім апосталам Божым, што ён з такога акрутнага (зацятага. - У.К.) паганства навярнуў тыя землі на веру хрысціянскую» [1, с. 121].

Пасля смерці Вітаўта Ягайла папрасіў князёў і паноў літоўскіх узяць за гаспадара ягонага брата Свідрыгайлу, але той нядоўга трымаўся на княжацкім стале. Увесь гэты час ён мужна адстойваў праваслаўе і нават выгнаў самых зацятых каталіцкіх духоўных асобаў з Княства. Але ў палітычных адносінах князь быў недальнабачным. Выступіў супраць роднага брата, распачаў вайну за ўладу з Жыгімонтам, для чаго пайшоў на змову з ордэнам крыжакоў, спаліў у Віцебску мітрапаліта Герасіма, які падтрымліваў Жыгімонта, здрадзіў праваслаўю і перайшоў у каталіцтва.

Падманным шляхам (быццам бы Свідрыгайла памёр) да ўлады прыходзіць Жыгімонт і распачынае жорсткія расправы са сваімі палітычным праціўнікамі і здраджвае інтарэсам Вялікага княства. Прапольская пазіцыя Жыгімонта адштрухнула ад яго народ. Ён адмяняе ўказ Ягайлы аб недатыкальнасці праваслаўных цэркваў і свабоды веравызнання. Мала таго, ён афіцыйна стварае інквізіцыю з правам караць ерэтыкоў (праваслаўных вернікаў. - У.К.) пад кіраўніцтвам паляка Мікалая Ленчынцкага. У Вялікім княстве «ён страшныя зверствы ўчыняў над падданымі сваімі, а асабліва над родам шляхецкім, бязлітасна хапаў іх і страшныя здзекі над імі чыніў, іх, бязвінных, караў і расправы ўчыняў такія, якія толькі вымысліць мог, над усімі княжатамі ды панятамі і над родам шляхецкім усіх земляў Літоўскіх, Рускіх і Жамойцкіх» [1, с. 129]. Праз гэтыя зверствы Жыгімонт і быў забіты феадаламі-змоўшчыкамі.

Новы кароль Польшчы і Вялікі князь Літоўскі Казімір, каталік па веравызнанню, не меў такой рашучасці, як Жыгімонт і, хоць любіў і ўпадабаў Літву, але вельмі хутка трапіў у поўную залежнасць ад польскай шляхты. Палякі патрабавалі прывесці да уніі Вялікае княства з разлікам у будучым пазбавіць яго незалежнасці. Ліцвіны аднадушна выступілі супраць уніі з Польшчай і зямельных уступак палякам, аб чым апавядае «Хроніка Быхаўца». Пад іх націскам Казімір аддае загад прапаведаваць ідэю уніі ў Літве, спецыяльным указам забараняе будаваць новыя цэрквы. Але праваслаўны люд Княства не прыняў і адхіліў ініцыятыву Казіміра, і яго разлікі падарваць пазіцыі праваслаўя ў Літве з трэскам праваліліся: «Канешне, будзь ён толькі вялікім князем літоўскім, рускім і жамойцкім, дык не давялося б яму разрывацца на дзве часткі, часта супярэчыць самому сабе і вынікі ягоных спраў былі б больш важкія і значныя. Ды і занадта позна зразумеў ён тую небяспеку, што пагражала Вялікаму княству з боку Масковіі і Крыма. Час, калі можна было яе адвесці, Казімір упусціў» [4, с. 494].

Аляксандр Казіміравіч, які ўзначаліў Вялікае княства Літоўскае пасля смерці бацькі, быў чалавекам добрым і міласцівым, таму з самага пачатку княжання трапіў у залежнасць ад літоўскіх феадалаў і не мог вызваліцца ад гэтага цяжару да канца жыцця. У адрозненні ад свайго бацькі, які забараніў будаваць цэрквы, ён, атрымаўшы і Польскую карону, не прытрымліваўся гэтага загаду, глядзеў скрозь пальцы на будаўніцтва праваслаўных храмаў і манастыроў, каб супакоіць веруючых і падрыхтаваць падмурак да царкоўнай уніі. Тут быў і свой разлік: маскоўскі цар Іван ІІІ ужо даўно рыхтаваўся да вайны з Аляксандрам пад ідэйным прыкрыццём - абароны праваслаўя ў Літве, нягледзячы на тое, што ягоная дачка, Алена Іванаўна, была замужам за Вялікім князем. Але да сур'ёзнай вайны не дайшло, Іван ІІІ памёр, а на межах Літвы сканцэнтравалася 30-тысячнае татарскае войска. Аляксандр, разбіты паралюшам, ужо не мог кіраваць ваеннымі дзеяннямі і даверыў гэтую справу свайму прыбліжанаму - гетману Міхаілу Глінскаму. 10-тысячнае войска хрысціян-літоўцаў разбіла пераважаючае колькасцю войска татар-паганцаў, на што асабліва звяртае ўвагу аўтар «Хронікі Быхаўца». Гэтая перамога сімвалічная: яна падкрэсліла вынікі шматвяковай барацьбы хрысціянства з паганствам і поўную перамогу хрысціянства. Аляксандр - адзіны польскі кароль, які пахаваны ў Вільні.

Калі пачаўся вялікі паход супраць паганства, Літва, як бачым, была паўпаганскай, паўправаслаўнай дзяржавай. І гэтую раўнавагу трэба было зрушыць у нейкі бок. Арыентацыя ж саміх князёў залежала як ад унутранай палітычнай сітуацыі, так і знешняй. У ніводнага з іх не было мэтанакіраванай канцэпцыі ў пытаннях рэлігіі. Калі ў Вялікім княстве Літоўскім ад Міндоўга да Альгерда захоўвалася верацярпімасць, дык астатнія стагоддзі адзначыліся крывавымі сутычкамі паміж веруючымі розных канфесій, таксама як і паміж князямі за ўладу, дзе выкарыстоўваліся ўсе вядомыя сродкі для ліквідацыі сапернікаў: атрута, наёмнікі, змовы. Ні пры адным літоўскім гападары не было спакою і міру; княжанне кожнага з іх - непрымірымая барацьба або за ўладу, або за новыя тэрыторыі. Рэлігійная падаплёка ў гэтым працэсе адыгрывала важнейшую функцыю. Васіль ІІІ, напрыклад, распачаў вайну з Літвою пад лозунгам абароны праваслаўя ў гэтай дзяржаве. Па загадзе Ягайлы за хрышчэнне кожнаму паганцу выдавалася адзёжа з белага польскага сукна, што заахвоціла многіх.

Такім чынам, хрысціянства паспяхова распаўсюдзілася па ўсёй тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага і канчаткова замацавалася ў перыяд уваходу Белай Русі ў склад Расійскай імперыі. Аднак рэшткі паганскай веры захоўваліся яшчэ вельмі доўга, прыкладна да ХІХ стагоддзя.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Беларускія летапісы і хронікі. - Мінск: Беларускі кнігазбор, 1997.

2. Воейков, Н.Н. Церковь, Русь и Рим / Н.Н.Воейков. - Минск: Лучи Софии, 2000.

3. Тальберг, Н. История русской церкви / Н.Тальберг. - Москва: Изд. Сретенского монастыря, 2004.

4. Чаропка, В. Імя ў летапісе / В.Чаропка. - Мінск: Полымя, 1994.

Сайт Pawet: Хрысціянства у гістарычным лёсе беларускага народа. Частка 1. 2009