Беларусь: аналіз свабоды веравызнання, чэрвень 2009

Служба навінаў Форуму 18, аналізуючы сітуацыю ў галіне свабоды сумлення і рэлігіі прыйшла да высновы, што рэпрэсіўная палітыка беларускага Прэзідэнта А. Лукашэнкі застаецца нязменнай. Абмежаванні ў сферы заканадаўства ўключаюць наступныя: патрабаванне абавязковай дзяржаўнай рэгістрацыі любой групавой рэлігійнай дзейнасці, а таксама ейнае абмежаванне па тэрыторыі; забарона малітоўных сустрэчаў ці іншай рэлігійнай дзейнасці ў прыватных дамах, калі яны носяць рэгулярны або масавы характар; неабходнасць узгадняць месцы богаслужэнняў з уладамі; пастаяннае выдаленне з Беларусі як каталіцкіх, так і пратэстанцкіх замежных рэлігійных дзеячоў. Як адзначае адзін з беларускіх пратэстантаў: “Яны стварылі такія ўмовы, што проста немажліва жыць паводле закону. Мы будзем вымушаныя закрыць палову нашых цэркваў, каб дзейнічаць тэхнічна ў адпаведнасці з законам”. З-за таго, што яны ўтрыліваюцца ў нябачным гета рэгулявання, мэтанакіраванасць рэлігійных супольнасцей змяншаецца. Знішчыўшы незалежныя палітычныя, бізнэсовыя і грамадскія арганізацыі ўнутры краіны, цяпер улады баяцца патэнцыялу найбольшай з пазасталай групы незалежных арганізацыяў унутры краіны – цэркваў. Гэты страх узмацняецца тым, што шэраг ключавых фігураў у апазіцыі, апроч таго, з'яўляюцца яшчэ і перакананымі хрысціянамі.

Рэпрэсіўная палітыка беларускага Прэзідэнта А. Лукашэнкі застаецца нязменнай – да такіх высноваў прыйшла Служба навінаў Форуму 18, аналізуючы сітуацыю ў галіне свабоды сумлення і рэлігіі. У сферы палітыкі Беларусь не зрабіла ніводнага значнай зруху, нягледзячы на свае спробы пошуку новага кшталту стасункаў з Еўрапейскім Саюзам, як альтэрнатывай Расіі.

Аднак для значнай колькасці вернікаў умовы застаюцца шмат у чым аднолькавымі ў параўнанні з познім савецкім часам. Уся калектыўная рэлігійная дзейнасць вымагае дзяржаўнага дазволу. Гэта адбываецца праз Закон “Аб свабодзе сумлення” 2002 г., найбольш рэпрэсіўны ў Еўропе. Гэты закон з'яўляецца выключным у сваім патрабаванні дзяржаўнай рэгістрацыі рэлігійных супольнасцей і ў вызначэнні тэрытарыяльных абмежаванняў для рэлігійнай дзейнасці. Сустрэчы для богаслужэнняў і іншай рэлігійнай дзейнасці ў прыватных дамах не можа быць ні рэгулярнымі, ні масавымі. Спецыяльна вызначаныя культавыя будынкі мусяць быць зацверджаныя дзяржавай. Уся публічная рэлігійная дзейнасць па-за імі мусіць быць дазволеная дзяржавай. Для тых рэлігійных супольнасцей, якія не знаходзяцца ў фаворы, гэтыя юрыдычныя патрабаванні ў сваім спалучэнні робяць немагчымай любую дзейнасць, бо, як вядома з практыкі, дзяржаўны дазвол атрымаць немагчыма.

Прадстаўнікі беларуская дзяржавы менавіта цяпер сталі адчувальнымі да міжнароднага асуджэння ў сувязі з нахабным парушэннем правоў чалавека, і яны настойваюць, што Закон “Аб свабодзе сумлення” адпавядае стандартам юрыдычнай практыкі ў дэмакратычных краінах. Але патрабаванні закону да рэлігійных супольнасцей – гэта не проста бюракратычныя працэдуры, праз якія некаторыя не праходзяць з-за сваёй некампетэнтнасці ці катэгарычнасці. Як адзначае адзін з беларускіх пратэстантаў: “ Яны стварылі такія ўмовы, што проста немажліва жыць паводле закону. Мы будзем вымушаныя закрыць палову нашых цэркваў, каб дзейнічаць тэхнічна ў адпаведнасці з законам”.

Заганяючы дыханне ў гета рэгулявання

Закон 2002 г. адлюстроўвае мэтанакіраваную дзяржаўную палітыку, і чыноўнікі робяць намаганні праводзіць яе ў жыццё сістэматычна. Але яе прымяненне не аднастайнае, бо дзяржава спрабуе захоўваць кантроль за рэлігійнай сферай, пры гэтым не правакавакуючы грамадскага абурэння. Хаця пераслед пакуль носіць спарадчыны характар, тым не менш, ён значна часты і разнастайны, што дазваляе ўмешвацца ў справы рэлігійнай супольнасці, якая шукае недатыкальнасці у сетцы афіцыйных абмежаванняў. Тут дзяржава карыстаецца з жадання беларускіх вернікаў быць законапаслухмянымі і іх досвед больш жорсткага пераследу ў ранейшы савецкі перыяд.

Такім чынам змяншаецца імпэт рэлігійных супольнасцей і дасягаецца мінімум канфрантацыі з аднолькавым вынікам, вернікам здаецца, што дзеянне, якое супраць іх прадпрымаецца, зусім нязначнае. Насамрэч жа, яны ўтрымліваюцца ў нябачным гета рэгулявання.

Аднак рэжыму Лукашэнкі ўсё цяжэй балансаваць паміж стварэннем бачнасці свабоды веравызнання і рэчаіснасцю ўціску гэтай свабоды. Гэта звязана з тым, што больш уплывовым становіцца міжнароднае меркаванне. Найбольш яскравым прыкладам тут можа служыць сітуацыя з адной з найвялікшых харызматычных цэркваў Менску – царквой “Новае жыццё”.

Будынак царквы “Новае жыццё”, які быў набыты ва ўласнасць у 2002 г. - прасторная, сучасная, падобная да сельскагаспадарчага збудавання канструкцыя на ўскрайку Менску – юрыдычна дагэтуль з'яўляецца кароўнікам. Дзяржаўныя ўлады адмовілі царкве ў дазволе легалізацыі іх пазіцыі, так і не змяніўшы прызначэнне будынка з кароўніка на культавае збудаванне, і не далі дазволу выкарыстоўваць яго для богаслужэнняў. Незаконныя богаслужэнні супольнасці ў гэтым будынку сталі прычынай неаднаразовых вялікіх штрафаў у дадатак да ягонай фармальнай канфіскацыі. У супольнасці на дадзены момант няма іншага месца для збораў, раней ім было забаронена выкарыстоўваць грамадскія будынкі з боку раённай адміністрацыі па ўсім Мінску. Была нават ідэя ўтрымліваць некалькі кароваў у царкве, каб намінальна легітымізаваць ейнае мэтавае прызначэнне – але развядзенне буйной рагатай жывёлы на тэрыторыі Мінску было забароненае.

Супрацьстаянне “Новага жыцця” і дзяржавы пачалося ў кастрычніку 2006 г., калі царква прайграла апеляцыю супраць пастановы, прынятай 17 жніўня 2005 г. мясцовым выканкамам, якая пазбаўляла яе правоў на зямлю і вымушала прымусова прадаць будынак. Мінскія ўлады нанялі бульдозер з відавочнай мэтай разбурэння царквы. Члены супольнасці і іншыя салідарныя прадпрынялі дзеля яе абароны масавую галадоўку.

Пасля лістоў падтрымкі з усяго свету, якія пачалі паступаць на адрас Прэзідэнта Лукашэнкі, пастар “Новага жыцця”, Вячаслаў Ганчарэнка, быў запрошаны на сустрэчу з высокім чыноўнікам Адміністрацыі Прэзідэнта Алегам Праляскоўскім, які паабяцаў, што ёсць магчымасць легальнага вырашэння праблемы. З гэтай прычыны “Новае жыццё” вярнулася да судоў у снежні 2006 г. Аднак пасля больш, чым двухгадовай затрымкі Вышэйшы Гаспадарчы Суд 13 студзеня 2009 г. прыняў пастанову, якая вярнула ўсё на пачатковы этап.

Цяпер відавочна, што Адміністрацыі Прэзідэнта проста трэба было выйграць час. У самы апошні час ўлады Менску запатрабавалі, каб “Новае жыццё” вызваліла свой будынак да 1 чэрвеня 2009 г., прычым апошняй матывам стала нібы запланаванае будаўніцтва дзіцячага садку – нягледзячы на тое, што вакол царквы багата для гэтага месца. Калі 1 чэрвеня скончылася дэдлайн, больш за 500 членаў царквы і хрысціян з усёй Беларусі прыйшлі ў царкву, пастанавіўшы не здаваць будынак, які яны набылі і рэканструявалі дзякуючы сваім сродкам, часу і цяжкай працы. Хаця супольнасць адмаўляецца выконваць патрабаванні дзяржавы, да гэтага часу ніякіх дзеянняў не прадпрымаецца. Адзін з чыноўнікаў, якія займаюцца гэтай справай, паведаміў Форуму 18, што Беларусь “не такога кшталту дзяржава, каб дасылаць бульдозеры” і будзе вырашаць сітуацыю “цывілізаваным чынам”. Блакаванне дзяржавай ўсіх папярэдніх спробаў членаў царквы “Новае жыццё” на ажыццяўленне сваёй свабоды сумлення ў межах беларускага заканадаўства паказала, што гэты выпадак з'яўляецца лакмусавай паперкай для больш шырокай рэлігійнай палітыкі рэжыму. Той адказ, які будзе атрыманы, дакажа ў якой ступені Беларусь сапраўды гатовая паважаць правы чалавека.

Праізвольная адмова здымаць памяшканні для богаслужэння на правах арэнды, якая прывяла да такой сітуацыі з “Новым жыццём”, найбольш часта адзначаецца іншымі пратэстанцкімі супольнасцямі. Падобны досвед мела і харызматычная царква “Жывое Слова” на паўночным захадзе г. Гродна. Калі яна стала занадта вялікай для хатніх богаслужэнняў, царква пачала шукаць падыходзячае памяшканне для арэнды ў горадзе. Пошукі пачаліся з пач. 2006 г. і працягваліся 15 месяцаў, але засталіся марнымі. У апошніх пяці выпадках, паводле словаў пастара царквы Дзмітрыя Малюкевіча, уласнікі адмаўлялі, як толькі яна разумелі, што маюць справу з пратэстанцкай супольнасцю. Двойчы дырэктары дамоў культуры першапачаткова пагаджаліся здаваць свае памяшканні, але забіралі дазвол адразу пасля таго, як царква звярталася да мясцовых уладаў па ўзгадненне. У гэтым выпадку, царкве пашчасціла быць прынятымі мясцовым каталіцкім прыходам.

Хаця рэгулярныя багаслужбовыя сустрэчы ў хатніх умовах з'яўляюцца незаконнымі, супольнасць пастара Малюкевіча ніколі не атрымлівала перашкодаў для іх правядзення. Як многія хатнія групы, яны здолелі трымацца незаўважна. Але гэтага не атрымалася ў Баптыскай Рады Цэркваў, арганізацыі, якая адкалолася ад прызнанага савецкімі ўладамі Саюзу ЕХБ у 1961 г. у знак пратэсту супраць правілаў, якія забаранялі місіянерскую дзейнасць і рэлігійнае выхаванне дзяцей. Прынцыпова адмаўляючыся ад дзяржаўнай рэгістрацыі пост-савецкіх краін, з-за сваёй катэгарычнай пазіцыі, яны часта церпяць пераслед у Беларусі і іншых краінах, дзе, насуперак міжнародным стандартам правоў чалавека, такая рэгістрацыя з'яўляецца абавязковай.

Пакаранні за незарэгістраваную дзейнасць

Аж да 2004 г., штрафы, што накладаліся на членаў Рады ў Беларусі за незарэгістраваную рэлігійную дзейнасць, былі зазвычай параўнаўча нізкімі – у памеры сярэдняга тыднёвага заробку. Разам з іншымі незарэгістраванымі незалежнымі пратэстанцкімі цэрквамі, была атрыманая інфармацыя пра 17 такіх штрафаў напрацягу 2003-2004 гг. Хаця Рада паведаміла пра 12 штрафаў цягам ужо 2005-2006 гг., у некалькі выпадках яны былі значна большымі – прынамсі палова сярэдняга месячнага заробку.

А ўжо наступныя штрафы, якіх па паведамленні Рады за 2007-2008 гг. было 11, былі як найменей такога ж памеру, а ў шэрагу выпадкаў нашмат большымі. Пасля свайго хатняга богаслужэння ў Баранавічах, на якое мясцовымі чыноўнікамі па ідэалогіі была здзейсненая аблава ў лістападзе 2007 г., трое членаў супольнасці былі аштрафаваныя агулам на 840 тыс. беларускіх рублёў (269 еўра ці 386 даляраў ЗША). У чэрвені 2008 г., член Рады Цэркваў Уладзімер Бурштын атрымаў другі па велічыні індывідуальны штраф – 700 тыс. бел. руб. (211 еўра ці 329 даляраў ЗША). Міліцыя ўстанавіла, што ён “арганізоўваў спевы хору і праводзіў размовы на рэлігійныя тэмы” недалёка ад рынку ва Ўшачах (Віцебскай вобл.).

Самы вялікі штраф – 2 мільёны 100 тыс. беларускіх рублёў (533 еўра ці 745 даляраў ЗША) быў накладзена на Мікалая Палешчука ў Асіповічах 28 траўня 2009 г. за парушэнне парадку правядзення масавых вулічных мерапрыемстваў. Раней ён ужо атрымліваў тры афіцыйныя папярэджанні за правядзенне ў горадзе хрысціянскай вулічнай бібліятэкі. Мясцовыя баптысты параўноўваюць штраф прыкладна з трохмесячным сярэднім заробкам тых, хто мае працу ў горадзе.

Члены Рады Цэркваў звычайна пераследуюцца паводле арт. 9.9 Кодэксу аб адміністратыўных правапарушэннях, які прызначае пакаранне за стварэнне ці кіраванне рэлігійнай арганізацыяй без дзяржаўнай рэгістрацыі штрафам у памеры да 20 базавых велічыняў. З 2006 г. іншыя пратэстанты сутыкаліся з нават больш сур'ёзнымі пакараннямі за богаслужэнні ў прыватных дамах без дзяржаўнага дазволу.

Антоні Бокун, пастар Менскай пяцідзесятніцкай царквы Яна Прадвесніка, якая мае дзяржаўную рэгістрацыю, але збіраецца на сустрэчы ў прыватным доме, на выкарыстанне якога ў якасці культавага не атрымала дзяржаўнага дазволу, адразу пасля правядзення ў ім нядзельнага богаслужэння ў траўні 2007 г. быў падвергнуты адміністратыўнаму арышту. Паводле словаў члена царквы, аблаву ажыццяўлялі 10 прадстаўнікоў дзяржавы, у тым ліку двое з іх – імаверна, агенты беларускіх спецслужбаў КГБ – прысутнічалі з пачатку богаслужэння і пачалі здымаць выступленне запрошанага прапаведніка – епіскапа Сяргея Цвора. Пасля таго, як пастар Антоні правёў ноч у пастарунку, ён быў аштрафаваны за правядзенне “несанкцыянавага масавага мерапрыемства” на 620 тыс. беларускіх рублёў (215 еўра ці 290 даляраў ЗША). Ён быў асуджаны паводле арт. 23.34 Кодэксу аб адміністратыўных правапарушэннях, які прадугледжвае пакаранне за парушэнне парадку правядзення дэманстрацыяў і масавых мерапрыемстваў у выглядзе папярэджання ці штрафу ў памеры да 30 базавых велічыняў, ці адміністратыўнага арышту на тэрмін да 25 сутак.

Тыднем пазней пастар Антоні быў пакараны ужо 3-дзённым адміністратыўным арыштам за правядзенне нядзельнага богаслужэння пры падобных акалічнасцях.

Імаверна, праз узмоцнены міліцэйскі ўціск цягам перыяду прэзідэнцкіх выбараў, пакаранні за несанкцыянаваныя рэлігійныя мерапрыемствы былі асабліва жорсткімі цягам вясны 2006 г. Спачатку атрымаўшы пакаранне ў выглядзе папярэджання, пастар рэфармаванай баптысцкай царквы Георгі Вязоўскі быў увязнены на 10-дзённы тэрмін – гэта стала першым у Беларусі выпадкам арышту за рэлігійную дзейнасць з савецкага часу. Юрыст, які займаецца праблемамі свабоды веравызнання, Сяргей Шаўцоў таксама быў асуджаны на 10-дзённы тэрмін за арганізацыю хрысціянскага семінару ў прыватнай кавярні. Епіскап С. Цвор пазбег імавернага падобнага пакарання за правядзенне богаслужэння ў непрызначаным для гэтага прыватным доме толькі таму, што мінуў законны тэрмін для разгляду справы.

Унесеныя ў лістападзе 2005 г. змены ў Крымінальны Кодэкс, цяпер прадугледжваюць пакаранне за арганізацыю ці кіраванне рэлігійнай арганізацыяй, якая “парушае правы, свабоды і законныя інтарэсы грамадзян, альбо перашкаджае выкананню імі дзяржаўных, грамадскіх ці сямейных абавязкаў” тэрмінам да трох гадош. Але гэтыя палажэнні пакуль не выкарыстоўваліся.

Пяцідзесятніцкія і харызматычныя супольнасці, а таксама некалькі беларускіх праваслаўных суполак, не звязаных з Маскоўскім Патрыярхатам, таксама могуць стаць мішэнню для пераследу за несанкцыянаваныя богаслужэнні. У верасні 2007 г. пастар Дзмітры Падлобка атрымаў афіцыйнае папярэджанне паводзе арт. 23.34 Кодэксу аб адміністратыўных правапарушэннях, пасля таго як мясцовыя чыноўнікі спрабавалі перашкодзіць нядзельнаму богаслужэнню, якое ягоная харызматычная царквы “Жывое Слова” праводзіла ў адасобленым будынку, што знаходзіцца ў ягонай прыватнай уласнасці, на паўднёвым усходзе г. Гомеля.

У лютым 2008 г. чыноўнікі па ідэалогіі перапынілі сустрэчу маладзёвай групы ў Мазыры (Гомельская вобл.), па адрасе, дзе іх харызматычная царква Ісуса Хрыста зарэгістрваная, але не мае дзяржаўнага дазволу на правядзенне сустрэч. Але ніякага пакарання вынесена не было.

У ліпені 2008 г. КГБ Пружанскага раёну (Брэсцкай вобл.) спрабавала забараніць а. Яну Грудніцкаму правесці хаўтуры прыхажаніна на вясковых могілках. А. Ян належыць да Часовага вышэйшага царкоўнага ўпраўлення Руская Праваслаўнай Царквы ў Замежжы, органу Рускай Праваслаўнай Царквы ў Замежжы, члены якой адмовіліся падтрымаць уз'яднанне сваёй царквы з Маскоўскім Патрыярхатам у траўні 2007 г. Раней на яго ўжо накладаліся высокія штрафы за правядзенне богаслужэнняў у жылых памяшканнях.

У сакавіку 2007 г. спецслужбы КГБ нават зрабілі аблаву на малітоўную сустрэчу прыкладна 15 прыхажанаў Царквы Маскоўскага Патрыярхату ў прыватнай кватэры ў Гомелі. Адному з членаў групы пазней было вынесенае афіцыйнае папярэджанне за кіраванне незарэгістраванай рэлігійнай супольнасцю і “распаўсюд рэлігійнага вучэння”.

Мусульманскія і юдэйскія супольнасці паведамілі Форуму 18, што іхныя хатнія сустрэчы, хай і з'яўляюцца фармальна незаконнымі, але не знаходзяцца ў фокусе дзяржаўнай увагі.

У адным з апошніх выпадкаў пераследу за несанкцыянаванае хатняе богаслужэння - пастар Валянцін Баравік, чыя пяцідзесятніцкая супольнасць колькасцю менш за 20 чалавек паводле закону патрэбных для рэгістрацыі, быў аштрафаваны на 315 тыс. беларускіх рублёў (95 еўра ці 149 даляраў ЗША) у чэрвені 2008 г. “На сустрэчах яны чыталі Евангелле, абмяркоўвалі пытанні рэлігійнай веры, спявалі песні і ажыццяўлялі рэлігійныя абрады” - адзначыў Мастоўскі раённы суд (Гродненская вобл.) як доказ правапарушэння. У сакавіку 2009 г., Беларускі Вярхоўны Суд адмовіў пастару Баравіку ў скарзе на патрабаванне закону аб неабходнасці санкцыянавання малітваў. “Вашыя высновы, нібы адміністратыўная прававая норма супярэчыць сучаснай Канстытуцыі і Міжнароднаму Пакту [ААН аб грамадзянскіх і палітычных правах] не адпавядае рэчаіснасці,” - прызнаў суд.

Дзеянні Беларусі супярэчаць абавязам, якія яна на сябе ўзяла

Абавязковая дзяржаўная рэгістрацыя парушае міжнарожныя стандарты правоў чалавека, якія Беларусь пагадзілася выконваць. “Патрабаванне да рэлігійных арганізацый быць зарэгістраванымі амаль немагчыма прымірыць з міжнароднымі стандартамі правоў чалавека і стандартамі АБСЕ,” - адзначыў праф. Малькольм Эванс, член Кансультатыўнай Рады экспертаў па свабодзе сумлення ці веравызнання АБСЕ (гл. http://www.osce.org/odihr/item_2_17959.html). - "Хіба толькі гэта рэгістрацыя робіцца для падатковых перавагаў ці з мэтай набыцця дабрачыннага статуса, інакш не мусіць быць ніякіх патрабаванняў абавязковай рэгістрацыі”.

Калі дзяржава раней сутыкалася з неадпаведнасцю закону 2002 г. тым абавязкамі па правах чалавека, якія на сябе ўзяла Беларусь, падпісаўшы пакт аб грамадзянскіх правах і свабодах, то адказ быў падобны да прыведзеных раней абвяржэнняў. З-за адмовы ўладаў мець памяшканні ў Менску атрымаўшы адмову ў рэгістрацыі рэлігійнага аб'яднання і, такім чынам, паводле беларускага заканадаўства ў праве запрашаць замежных гасцей, вернікі супольнасці Таварыства свядомасці Крышны паскардзіліся ў камісію па правах чалавека ААН у 2003 г. Камітэт ААН падтрымаў іхную скаргу, адзначаючы, што “адпаведныя памяшканні могуць быць прыдбаныя пасля рэгістрацыі” (№. 1207/2003, 23 жніўня 2005). Аднак, нават атрымаўшы прадпісанне камітэту ААН, беларускія ўлады проста абралі практыку ігнаравання прэцэдэнту, калі міжнароднае права пераважала б над беларускім, настойваючы на тым, што іх рашэнне было справядлівым у межах беларускага заканадаўства.

Дзяржава працягвае забараняць многія вулічныя мерапрыемствы зарэгістраваных арганізацый. Так, у жніўні 2008 г. мясцовыя ўлады невялікага мястэчка Свіслач (Гродненская вобл.) забаранілі хрышчэнне на рацэ, запланаванае пяцідзесятніцкай царквой “Благадаць”. Мясцовы аддзел па ідэалогіі патлумачыў, што “з-за таго, што большасць насельніцтва гораду належаць да дзвюх традыцыйных для славянскай тэрыторыі канфесіяў – праваслаўя і каталіцтва – абрад хрышчэння, які ажыццяўляецца членамі вашай рэлігійнай арганізацыі, можа выклікаць супярэчлівую рэакцыю мясцовага насельніцтва”. За некалькі момантаў да пачатку мясцовымі чыноўнікамі па ідэалогіі быў прыпынены экуменічны музычны фестываль ў Барысаве (Мінская вобл.), у якім мусілі прымаць удзел некалькі тузінаў беларускіх хрысціянскіх гуртоў. І гэта нягледзячы на тое, што на фестываль быў атрыманы поўны дзяржаўны дазвол у адпаведнасці з Законам аб мітынгах і дэманстрацыях 2003 г., - пра што паведаміў Форуму 18 польскі каталіцкі святар а. Збігнеў Грыгарцэвіч.

Пасля таго, як у траўні 2009 г. на баптысцкага пастара Мікалая Палешчука быў накладзены найвялікшы дагэтуль штраф за несанкцыянаваную рэлігійную дзейнасць (за распаўсюд рэлігійнай літаратуры), Форум 18 звярнуўся па каментар уладаў, ці слушна было караць за мірную рэлігійную дзейнасць. Ганна Землянухіна, начальнік Асіповіцкага раённага аддзела па ідэалогіі, адказала наступнае: “Я ведаю сваю Канстытуцыю і правы чалавека. Усё ў адпаведнасці з законам”.

Беларускае і міжнароднае заканадаўства прызнаюць правы вязняў і тых, хто ўтрымліваецца пад стражай, на пастарскія візіты, супольныя богаслужэнні і рэлігійную літаратуру. Аднак вязні сумлення паведамілі Форуму 18, што ў гэтых правах палітычным вязням неаднаразова адмаўлялася, у тым ліку, у адрозненне ад звычайных вязняў, іх прымушалі працаваць на Пасху і Раство. Актывісты палітычнай апазіцыі – у прыватнасці маладыя – часцяком раздзяляюць хрысціянскія ідэі, таму яны часта рабілі запыты на ажыццяўленне сваёй свабоды веравызнання і веры. На дадзены момант няма ніводнага вязня, пазбаўленага волі выключна за свае рэлігійныя перакананні.

Агенты дзяржаўнага кантролю

Адроджаныя ў 2003 г. дзяржаўныя аддзелы па ідэалогіі часта з'яўляюцца сродкам уважлівага маніторынгу рэлігійных супольнасцей ў такіх выпадках, як былі апісаныя вышэй. Тыпова, калі ў склад групаў, што ўрываюцца на рэлігійныя сходы і ініцыююць пераслед вернікаў, уваходзяць чыноўнікаў па ідэалогіі, супрацоўнікі міліцыі і часам КГБ.

Ключавым фактарам у дзяржаўным адносным старанні ажыццяўляць кантроль над рэлігійнымі супольнасцямі – гэта захаванне савецкага кшталту бюракратычных апаратаў па справах рэлігій, а таксама антырэлігійных установак. У дадатак да Ўпаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцяў і чатырох супрацоўнікаў ягонага апарату ў Менску (да ліпеня 2006 г. Дзяржаўны камітэт па справах рэлігій і нацыянальнасцяў), ва ўсіх шасці абласцях краіны, а таксама ў Менску існуюць адзін ці два чыноўнікі па справах рэлігій, і далейшчыя чыноўнікі, якія займаюцца справамі рэлігій у кожнымі раёне (прыкладна 20 на вобласць).

Беларускае КГБ – які падкрэслена не змяніў свайго наймення з савецкіх часоў – падобным жа чынам не зрабіў ніводнай спробы дыстанцыявацца ад свайго савецкага мінулага, а наадварот, з гонарам выводзіць сваю гісторыю ад савецкіх спецслужбаў – ЧК. У 1920-я гг. “чэкісты стаялі плячо да пляча з усім беларускім народам у вырашэнні найбольш складаных і балючых эканамічных і сацыяльных задач, якія стаялі перад імі,” - паведамляе афіцыйны вэбсайт КГБ, перад тым, як сцвярджаць, што арганізацыя была насамрэч ахвяраў сталінскіх рэпрэсій 1930-х гг.: “23 тыс. чэкістаў былі рэпрэсаваныя – найлепшыя прафесіяналы, больш за тое, таварышы [Фелікса] Дзяржынскага [заснавальніка КГБ], выбітныя людзі з багатымі і адчувальнымі душамі, якія самааддана служылі Радзіме і змагаліся за лепшую будучыню сваёй краіны”.

КГБ палявала за іконамі новых пакутнікаў – праваслаўных хрысціян, забітых за сваю веру ў Савецкім Саюзе і кананізаванымі Праваслаўнай Царквой, дамагаючыся, каб яны былі прыбраныя з кафедральнага сабору ў г. Гродна. Такі ўплыў азначае, што беларускія праваслаўных аказваюцца досыць адчувальнымі датычна грамадскага прызнання, што новыя пакутнікі былі сярод мноства ахвяраў спецслужбаў сталінскіх часаў на месцы масавых растрэлаў у Курапатах на ўскрайку Мінску.

У той час, як Прэзідэнт Лукашэнка публічна падкрэслівае ролю праваслаўя ў Беларусі, Форум 18 знайшоў вельмі слабыя доказы дзяржаўнай падтрымкі Беларускай Праваслаўнай Царкве (Маскоўскага Патрыярхату) у большым, чым проста намінальны, памеры.

Новыя тэндэнцыі

У той час, як згаданыя вышэй аспекты рэлігійнай палітыкі прысутнічалі і да прэзідэнцкіх выбараў 2006 г., з'явілася некалькі новых тэндэнцый ў рэлігійнай палітыцы з таго часу.

Незалежныя акцыі грамадзянскай супольнасці

Дзяржава на дадзены момант стараецца абмяжоўваць дзейнасць пратэстантаў, у прыватнасці, як патэнцыйнай палітычнай пагрозы. Як адзначыў адзін пратэстанцкі вернік, калі адна за адной занепадалі палітычныя, прадпрымальніцкія і грамадскія арганізацыі, цэрквы, як найвялікшыя пазасталыя грамадскія арганізацыі, выйшлі на пярэдні план, асабліва таму, што іх вера ў святарства ўсіх вернікаў азначае, што “кожны індывідуальны пратэстант – патэнцыйны актывіст”. Насамрэч, рэлігійныя вернікі паскардзіліся Форуму 18, што ўлады спрабуюць забараніць ім выказвацца публічна па шырокіх сацыяльных пытаннях. Пасля таго, як іншыя метады перамоваў з дзяржаўнымі ўладамі былі вычарпаныя, пратэстанцкія цэрквы сапраўды пашыраюць тактыку арганізаванага супраціву, якая звычайна асацыюецца са свецкім палітычным актывізмам, як, напрыклад, калі яны дасягалі свабоды веравызнання. Агульнапрынятыя палітычныя актывісты, у сваю чаргу, абапіраюцца на рэлігійныя ідэі, і шэраг ключавых фігур апазіцыі з'яўляюцца перакананымі хрысціянамі.

Апроч галадоўкі “Новага жыцця” ў кастрычніку 2006 г. і наступных негвалтоўных акцыяй грамадзянскага супраціву, у якіх прынялі ўдзел мноства цэркваў з усёй Беларусі, на дадзены момант самым яскравым прыкладам гэтага накірунку з'яўляецца збор подпісаў за змены закону 2002 г., які распачаўся ў красавіку 2007 г. “Мы абараняем правы ўсіх хрысціян (праваслаўных, каталікоў, пратэстантаў), усіх жыхароў Беларусі, “ - заявіў адзін з ягоных суарганізатараў, - закон парушае правых ўсіх людзей, нават атэістаў”.

Дзяржава спрабавала супрацьдзейнічаць тым, хто збіраў подпісы. Была атрыманая адмова ў дазволе правесці невялікі пікет на плошчы Свабоды ў цэнтры Менску, які мусіў адзначыць ейны пачатак. Цягам усяго двух дзён у чэрвені 2007 г., міліцыя затрымала 19 збіральшчыкаў подпісаў на знакамітай каталіцкай пілігрымцы і ў цэнтры беларускай сталіцы. Яны таксама сканфіскавалі каля 7 тыс. улётак са звесткамі пра кампанію і 500 асобнікаў беларускага выдання пра парушэнне свабрды сумлення, як паведамілі незалежныя смі ўнутры Беларусі, а таксама Форум 18. Павел Ноздра, член харызматчнай царквы ў Мазыры (Гомельская вобл.), якія асабіста сабраў 2,5 тыс. подпісаў, у выніку меў праблемы на працы. Калі камапанія была на сваім піку ў 2007 г., ён паведаміў, што чыноўнік міністэрства адукацыі спытаў рэктара Мазырскага Дзяржаўнага педагагічнага Ўніверсітэта, ягонага працадаўцу: “Чаму гэты апазіцыянер працуе ў вашым універсітэцк?” і кантракт Ноздры як электрыка не быў працягнуты ў сярэдзіне сакавіка 2008 г.

Тым не менш, атрымалася сабраць больш 50 тыс. подпісаў – мінімальная колькасць, якая патрабуецца для таго, каб закон быў перагледжаны Беларускім Канстытуцыйным Судом – і каардынатары падалі петыцыю ў разнастайныя дзяржаўныя органы ў лютым 2008 г. Усе ўстановы адмовіліся прыняць петыцыю; тыповы адказ паўтараў папярэднія адмовы, сцвярджалася, што абвінавачанні петытараў ў парушэнні свабоды сумлення “не адпавядаюць рэчаіснасці”

Пад час беспрэцэдэнтнага 4-гадзіннага круглага стала рэлігійных лідараў у Менску 19 верасня 2007 г. віцэ-прэм'ер Аляксандар Касінец таксама адмовіў у мажлівасці зменаў у закон 2002 г. У траўні 2008 г., копія подпісаў была прадстаўленая ў Еўрапейскім Парламенце, які ў тым жа месяцы прыняў рэзалюцыю, якая заклікала да перагляду закону 2002 г.

Высылка замежных рэлігійных супрацоўнікаў

Іншая нядаўняя тэндэнцыя для беларускіх уладаў – адмаўляць у візах усё большай колькасці замежных пратэстанцкіх супрацоўнікаў і рыма-каталіцкім святарам і манахіням. Паміж канцом 2006 г. і канцом 2008 г. 12 польскіх каталіцкіх святароў і 8 манахінь былі вымушаныя пакінуць Беларусь. За той самы перыяд, прынамсі пяць замежнікаў-пратэстантаў былі дэпартаваныя ў сувязі з іх рэлігійнай дзейнасцю. У мінулыя гады таксама паведамлялася пра шэраг такіх выпадкаў.

Падчас сустрэчы ў верасні 2007 г., віцэ-прэм'ер Касінец асабліва скардзіўся на прысутнасць у Беларусі замежных каталіцкіх святароў і манахінь. Паводле справаздачы Інтэрфаксу з гэтай сустрэчы, Касінец сказаў: “Мы за тое, каб свяшчэннаслужыцелі ў нашай рэспубліцы былі беларусамі (...) людзі не могуць ажыццяўляць рэлігійную дзейнасць, калі яны не ведаюць ці беларускай, ці рускай мовы, а таксама не знаёмыя з менталітэтам і традыцыямі Беларусі (...) Выклікае задавальненне, што па гэтым пытанні ў нас ёсць узаемапаразуменне з Рыма-Каталіцкай Царквой (...) замена замежных свяшчэннаслужыцеляў беларусамі па паходжанні мае адбыцца цягам сямі год”. Паведле словаў архіепіскапа Тадэвуша Кандрусевіча, які ўзначальвае Каталіцкі Касцёл у Беларусі, з прыкадна 430 каталіцкіх святароў у Беларусі, каля 160 з'яўляюцца замежнымі грамадзянамі. Большасць з іх – грамадзяне Польшчы.

Хаця пад петыцыяй за вяртанне пяці польскіх святароў з Гродненскай дыяцэзіі, высланых у к. 2006 г.,, было сабрана больш за 12 тыс. подпісаў, ніхто з іх вярнуцца не здолеў. Відавочна, што прычынай пераследу гэтых святароў стала грамадская актыўнасць, напрыклад, арганізацыя анты-алкагольных праграм для некаталіцкай моладзі. Напрыклад, кс. Збігнеў Грыгарцэвіч быў відавочна змушаны пакінуць Беларусь у сувязі са сваім удзелам ў забароненым экуменічным музычным фестывалі ў Барысаве, пра які дряжаўныя ўлады заявілі, што ён праводзіцца без іхнага дазволу.

Ватыкан гэтыя падзеі не крытыкуе, пэўна, веручы ў мажліваць канкарадту з Беларуссю ці нават візіту сюды Папы. Нават наадварот, Дзяржсакратар Святога Прастолу, кардынал Тарчызіё Бертонэ, перадаў падзяку Папы Бенедыкта XVI “за рэлігійную свабоду, якую мае Беларусь” падчас свайго візіту ў Менск у чэрвені 2008 г., таксама адзначаючы на прэс-канферэнцыі, што Закон 2002 г. з'яўляецца “добрым законам, які адлюстроўвае неабходную абарону і павагу правоў пяці галоўных канфесій, традыцыйных для Беларусі”. 27 красавкіа 2009 г. Папа Бенедыкт прыняў на аўдыенцыі Прэзідэнта Лукашэнку, чыя забарона на наведанне ЕС была перапыненая.

Першым з часу прэзідэнцкіх выбараў 2006 г. замежным пратэстантам, які быў змушаны пакінуць Беларусь, стаў Трэвіс Дэкер, грамадзянін ЗША, актывіст баптысцкай супольнасці ў Менску, які атрымаў ордэр на дэпартацыю ў сакавіку 2007 г. за “нанясенне шкоды нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь”. Яраслаў Лукасік, грамадзянін Польшчы, актыўны ў беларускай пяцідзесятніцкай супольнасці, быў падобным чынам дэпартаваны ў чэрвені 2007 г. за “дзейнасць, накіраваную на нанясенне шкоды нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь у сферы міжканфесійных дачыненняў”. Веніямін Брух, грамадзянін Украіны, заснавальнік Царквы Ісуса Хрыста, адной з найбуйнешых харызматычных супольнасцей г. Менску, мяркуе, што ягоная дэпартацыя ў кастрычніку 2008 г. была з-за магчымай слежкі за ім з боку КГБ, бо яны лічаць яго небяспечным для дзяржавы.

У лютым 2009 г. два грамадзяніна Даніі, Эрлін Лаўрсэн і Рольф Бэрген былі дэпартаваныя за ўдзел у богаслужэнні ў гомельскай харызматычнай царкве “Жывое слова”. “Мы чыталі і прамаўлялі вершы з Бібліі, віталі людзей і маліліся разам. Раптам ўварваліся міліцыянты і забрала нас у пастарунак,” - паведаміў Форуму 18 Э. Лаўрсэн, - “Яны сказалі, што мы парушылі закон, таму што мы распаўсюджвалі свае рэлігійныя ідэі”. Пастар супольнасці адзначыць, што незнаёмец падчас богаслужэння здымаў датчанаў на свой мабільны тэлефон, ён падазрае, што гэта было часткай слежкі з боку КГБ.

Рэлігійныя супольнасці разумеюць, што КГБ сочыць за іх дзейнасцю. Афіцэры КГБ мелі відавочна інсайдэрскія звесткі, калі яны затрымалі двух грамадзян ЗША ў 2004 г. за рэлігійную дзейнасць ў баптысцкай царкве ў Ратамцы (Менскі раён). Падобным жа чынам, як адзначыў адзін з прыхажанаў, двое людзей у звычайным адзенні, якія ў 2006 г. абвесцілі польскаму святару, што ён парушыў закон, праводзячы імшу без дзяржаўнага дазволу, “заўжды сядзяць у нашай царкве”.

Канцэпцыя па нацыянальнай бяспецы Беларусі, падпісана Прэзідэнтам Лукашэнка 17 ліпеня 2001 г., уключае “актывізацыю дзейнасці замежных рэлігійных арганізацый і місіянераў па манапалізацыі духоўнага жыцця грамадства” сярод фундаментальных фактараў, якія ствараюць пагрозу нацыянальнай безапаснасці ў гуманітарнай сферы. Яна таксама заклікае да супрацьдзеяння іх “негатыўнаму ўплыву”.

Нават, калі афіцыны дазвол на ажыццяўленне рэлігійнай дзейнасці ў Беларусі ёсць, замежныя грамадзяне знаходзяцца пад жорсткім кантролем. Пастанова Савета міністраў ад лютага 1999 г. прадпісвае, што яны могуць працаваць толькі ў культавых будынках, якія належаць альбо пастаянна здымаюцца рэлігійнай арганізацыяй, якая іх запрасіла. Такой арганізацыяй можа быць толькі зарэгістраванае рэлігійнае аб'яднанне, якое складаецца з дзесяці ці больш супольнасцей, з якіх прынамсі адна мусіць функцыянаваць у Беларусі цягам 20 год. Перавод рэлігійнага супрацоўніка з адной рэлігійнай арганізацыі ў іншую – напрыклад, паміж прыходамі – вымагае асобнага дазволу адпаведнага дзяржаўнага чыноўніка па справах рэлігій, нават калі гэта тычыцца адзінкавага богаслужэння.

У дадатак да гэтага, паводле пастановы, што змяніла папярэднюю, ад студзеня 2008 г., вышэйшы беларускі чыноўнік па справах рэлігій цяпер мае адзінаасобныя паўнамоцтвы ў вырашэнні, ці праца рэлігійнага супрацоўніка наогул з'яўляецца патрэбнай. Упаўнаважаны па справах рэлігій і нацыянальнасцяў, кім на дадзены момант з'яўляецца Леанід Гуляка, таксама мае права не даваць тлумачэнняў датычна адмовы дазволу на візіт замежнага рэлігійнага супрацоўніка. Ён таксама можа скараціць тэрмін візіту, “калі перыяд часу, неабходны для ажыццяўлення мэтаў, з якімі замежны грамадзянін быў запрошаны, не адпавядае патрабаванаму”. Замежныя грамадзяне таксама павінны прайсці атэстацыю на веданне дзяржаўных моваў Беларусі (беларускай і рускай) для таго, каб ажыццяўляць рэлігійную дзейнасць.

Абмежаванні небогаслужбовай дзейнасці

Нарэшце, дзяржава, пачынаючы пасля прэзідэнцкіх выбараў 2006 г., пачала таксама абмяжоўваць небогаслужбовую дзейнасць рэлігійных супольнасцей, у дадатак да высылкі некалькіх каталіцкіх святароў за іхную грамадскую дзейнасць. У ліпені 2007 г. Алег Бобрык, мясцовы чыноўнікі па ідэалогіі, спрабаваў перашкодзіць штогадоваму сямейнаму летніку, які праводзіла менская харызматычная царква Ісуса Хрыста. Выдаўшы напісаны ад рукі шарыкавай асадкай на звычайнай паперы загад, ён сцвярджаў, што летнік мусіць мець афіцыйны дазвол аддзелу па справах рэлігіі. У жніўні 2007 г. член Баптысцкай Рады Цэркваў у Брэсцкай вобл. быў аштрафаваны за арганізацыю падобнага царкоўнага летніка без дазволу дзяржавы; пазней штраф быў ануляваны з тэхнічных прычынаў.

Зусім нядаўна чыноўнікам па ідэалогіі была атакаваная рэабілітацыйная праграма для алкаголікаў і нарказалежных, якую праводзіла Беларуская хрысціянская сацыяльная арганізацыя Кліф Хаўз ва ўсходней частцы Магілёва. У выніку аблавы пад час адной з сесіяў 11 траўня 2009 г., ейная каардынатарка была аштрафаваная за ажыццяўленне несанкцыянаванай рэлігійнай дзейнасці на 140 тыс. бел. руб. (35 еўра ці 50 даляраў ЗША).

Каб пазнаёміцца з асабістым каментаром Антонія Бокуна, пастара пяцідзсятніцкай царквы ў Менску, датычна барацьбы беларускіх грамадзян за вяртанне сваёй гісторыі як зямлі рэлігійнай свабоды, гл. Навіны Форуму 18 ад 22 траўня 2008 г. http://www.forum18.org/Archive.php?article_id=1131.

Папярэднія аналізы Форуму 18 па свабодзе сумлення ў Беларусі знаходзяцца тут: http://www.forum18.org/Analyses.php?region=16.

Поўныя справаздачы па свабодзе думкі, сумлення і веравызнання ў Беларусі можна знайсці тут:

http://www.forum18.org/Archive.php?query=&religion=all&country=16.

Аналіз парушэння свабоды веравызнання на ўсходніх абшарах АБСЕ http://www.forum18.org/Archive.php?article_id=806.

Раздрукаваць карту Беларусі можна тут: http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=eur....

Крыніца: Форум 18 http://www.forum18.org/Archive.php?article_id=1311

Пераклад з англ. мовы – партал “Царква”